موسى به پرستش کنندگان گوساله و آنان که نسبت به وقوع جنایت عظیمى بر ضد توحید سکوت کردند و از امر معروف و نهى از منکر باز ایستادند «1» البته به فرمان حضرت حق دستور توبه داد فَتُوبُوا

و بیان حد توبه و پذیرش آن را از جانب خالق توبه پذیر، آختن اسلحه و کشتن یکدیگر دانست‏ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ‏ که توبه از چنین گناه بزرگى و بازگشت از چنین جرم سنگینى آن هم گوساله پرستى بر ضد خدا پرستى!! جز با ریختن خون فاسد و فصد اجتماعى پذیرفته پیشگاه حق نشود.

«از نظر انقلاب درونى و پاک شدن نفوس جز تن دادن به ریخته شدن‏خون‏هاى فاسد و کشتن نفوسى که با شرک سرشته شده و یک سره از خدا برگشته چاره‏اى نیست، زیرا شرک و تقالید فاسد چون در نفوس ریشه بدواند ریشه استعداد و حرکت به سوى خیر را مى‏خشکاند.

گناهان دیگر مانند آفت‏هائى است که بر میوه و برگ و پوست درخت مى‏زند که امید تجدید حیات براى آن باقى است، ولى شرک مانند آفتى است که مغز درخت را تباه مى‏کند پس باید از بن بریده شود تا شاید از ریشه آن شاخه‏هاى سالم بروید.

در آیه شریفه به این حقیقت اشاره شده که در هر توبه‏اى به تناسب هر گناهى چیزى شرط مى‏شود که توبه جز به آن تحقق نمى‏یابد و پذیرفته نمى‏گردد و در تحقق توبه بنى‏اسرائیل قتل نفوس شرک‏زا شرط شد فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ.

از نکات بسیار مهم آیه و قابل توجه اینکه اسم بارئ که از اسماى حضرت حق است دو بار آمده. بارئ در یک قول به معناى جدا کننده از نقص و عیب است، که این معنا در آیه شریفه چنین به‏کار گرفته مى‏شود:

به سوى خدائى باز گردید فَتُوبُوا إِلى‏ بارِئِکُمْ‏ که شما را پاک از عیب و نقص آفرید، و درونتان را با نور فطرت منور ساخت و از طریق عقل و نبوت به بخشى از امور هستى آگاه نمود، اکنون که از این معبود حق جدا شدید و خود را از پیشگاه رحمتش محروم نمودید و به گوساله پرستى روى کردید، و از حرکت به سوى بى‏نهایت بزرگ بازمانده و قدم به جانب بى‏نهایت کوچک نهادید و وجود باطن و فطرت سالم خود را ظرف عیب و نقص و زباله‏هاى شیطانى چون سامرى قرار دارید پس یکدیگر را با دست خودتان به قتل برسانید تا همان گونه که در سایه بارئیت حق بى‏نقص و عیب به وجود آمدید با توبه به شرط کشتن یکدیگر بى‏نقص و عیب به حضرت او باز گردید.

فَتُوبُوا إِلى‏ بارِئِکُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ عِنْدَ بارِئِکُمْ‏

توجه به این نکته مهم براى رفع هر گونه شبهه در این حکم نیز ضرورى است که خداوندى که آزاد و مختار است زندگان را پس از سرآمد اجلشان قبض روح کند و احیا و اماته فقط و فقط در سیطره و اختیار اوست، آزاد است که به خاطر مصلحت انسان و نجاتش از شرک و رهائى‏اش از عذاب ابد به افرادى فرمان دهد که افراد آلوده به شرک را بکشند که این کشتن و کشته شدن براى آنان بهتر است.

کشتار بنى‏اسرائیل به دست یکدیگر در تفاسیر و روایات به صورت‏هاى مختلف نقل شده از جمله:

1- بنى‏اسرائیل به موسى گفتند ما شنوا و مطیعیم ولى مى‏ترسیم در اجراى این حکم چون به فرزندان و خویشان خود رسیم ما را رقت قلب و مهر و محبت به طرف خویش مانع شود، از این که فرمان حق را اطاعت کنیم، خداى متعال ابرى سیاه بر آن ناحیه مسلط کرد تا فضا را غرق ظلمت و تاریکى کرد، پس تیغ‏ها از نیام بیرون کشیدند و بر یکدیگر تاختند و به کشتن مشغول شدند، پدر پسر را و برادر برادر را مى‏کشت به موسى وحى شد هر کس به هر صورتى در این کار سستى ورزد توبه او قبول نیست، از بامداد تا شبانگاه مى‏کشتند چون روز به آخر رسید و بسیارى کشته شدند موسى‏و هارون را رحمت آمد تا جائى که گریستند و دست به دعا برداشتند و گفتند: یا رب بنى‏اسرائیل، و بنى‏اسرائیل هلاک شدند یا رب بقیه‏بقیه خدایا ماندگان را به ما ببخش!! حضرت ارحم‏الراحمین دعایشان را مستجاب کرد و فرمان داد ابر تیره به کنارى رفت، چون روشنائى پدید شد هفتاد هزار نفر به قتل رسیده بودند. «2»

2- محدث بزرگ، عارف معارف فیض کاشانى نقل مى‏کند:

هنگامى که موسى از میقات به میان قوم آمد پس از خشمگین شدن و عتاب به بنى‏اسرائیل فرمود:

به سوى بارئ خود توبه کنید و براى محقق شدن آن یکدیگر را بکشید، گفتند: چگونه، گفت هر یک شمشیر یا چاقوئى بردارد و وارد بیت‏المقدس شود، زمانى که من قدم به منبر گذاشتم صورت‏هایتان را بپوشانید تا کسى شناخته نشود، آنگاه یکدیگر را بکشید، از پى این فرمان گوساله پرستان که هفتاد هزار نفر بودند در بیت‏المقدس گرد آمدند و پس از آن که موسى با آنان به نماز برخاست‏ و به منبر رفت به کشتن یکدیگر هجوم بردند تا وحى رسید به قتال خاتمه دهید که خدا توبه شما را پذیرفت، در این واقعه ده هزار نفر کشته شدند. «3»

3- در روایت است حضرت موسى به آنان فرمان داد در دو صف بایستند، آنان غسل کردند و کفن بستند و در دو صف قرار گرفتند، آنگاه‏هارون با دوازده هزار نفر از آنان که دنبال گوساله پرستى نرفته بودند در حالى که خنجرهاى تیزى در کف داشتند به آنان حمله بردند و زمانى که شمار کشته شدگان به هفتاد هزار تن رسید خداوند بقیه را عفو کرد و به کشته‏شدگان پاداش شهید عطا نمود. «4»

خیر بودن قتل نفوس در بنى‏اسرائیل‏

به طور یقین اگر مسئله توبه به شرط قتل نفوس در میان نبود، و بنى‏اسرائیل در پرستش گوساله پرستى مى‏ماندند اولًا براى ابد از رحت حق محروم مى‏شدند، و به عرصه عفو و گذشت نمى‏رسیدند و ثانیاً در دنیا به عذاب‏هاى گوناگون دنیائى دچار مى‏شدند، و ثالثاً در قیامت گرفتار عذاب ابد دوزخ مى‏گشتند و رابعاً این بت‏پرستى زشت در نسلشان ادامه پیدا مى‏کرد و به اقوام دیگر هم سرایت مى‏نمود و ممکن بود میلیاردها نفر را در بستر روزگار از فیوضات الهیه محروم نماید، ولى باز شدن در توبه از باب لطف و رحمت خدا به روى آنان به شرط قتل نفوس گوساله پرستان به دست دیگران هم براى قاتلان خیر بود و هم براى مقتولان، براى قاتلان خیر بود زیرا براى آنان کفاره گناه سکوت در برابر آن ظلم عظیم بود، یا پاداش جهاد در راه خدا را براى آنان داشت.

و براى مقتولان خیر بود زیرا اینگونه توبه که همراه با قتل بود سبب تطهیر نفوسشان از شرک، و علت عفو و گذشت خدا از آنان و از همه مهم‏تر براى آنان‏ رهائى از آتش ابدى دوزخ بود علاوه بر این که این قتل براى آنان از طرف حضرت حق شهادت محسوب شد. «5»

روى این حساب این حکم گرچه ظاهرى سخت و جانکاه داشت ولى از نظر باطن و معنى رحمت ویژه خدا و لطف خاص او بر گوساله پرستان بود و جاى هیچ اعتراضى بر آن نیست، و باید گفت همانطورى که خداى مهربان از به وجود آوردن انسان خیر انسان را مى‏خواهد، از کشتن او هم به عنوان متمم توبه خیر او را مى‏خواهد، و این فرمان سخت که اجرایش آثار بسیار پر برکتى در پى داشت آزمایشى از سوى خدا بود، چنان که فرمان، قتل اسماعیل به دست ابراهیم آزمایش بزرگ براى آن پدر و پسر بود و گرچه در ظاهر انجام نگرفت ولى ابراهیم و اسماعیل به فرموده قرآن مصمم بر اجراى آن بودند و در این زمینه بسیار طاقت فرسا عاشقانه تسلیم خواسته حق شدند و خداوند مهربان همان تصمیم قاطعانه و تسلیم عاشقانه را به منزله انجام گرفتن کشتن اسماعیل به دست ابراهیم در مناى عشق به حساب گذاشت.

یا بُنَیَّ إِنِّی أَرى‏ فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَرى‏ قالَ یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ فَلَمَّا أَسْلَما وَ تَلَّهُ لِلْجَبِینِ وَ نادَیْناهُ أَنْ یا إِبْراهِیمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیا إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ‏ إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِینُ‏ «6»

ابراهیم گفت پسرم همانا من در خواب مى‏بینم که تو را ذبح مى‏کنم پس با تأمل بنگر رأى تو (در این مسئله که خواسته خدا است) چیست؟ گفت: پدرم آنچه را به آن مأمور شده‏اى انجام ده اگر خدا بخواهد مرا از صابران خواهى یافت.

پس هنگامى که آن دو تسلیم خواسته خدا شدند و ابراهیم جبین او را بر زمین نهاد تا ذبحش کند او را ندا دادیم اى ابراهیم خوابت را تحقق دادى و فرمان پروردگارت را اجراى کردى به راستى ما نیکوکاران را این گونه پاداش‏ مى‏دهیم (که نیت و تصمیم پاک و خالصشان و تسلیم بودنشان را نسبت به فرمان خود به جاى عمل مى‏پذیریم) به یقین این همان آزمایش روشن براى ابراهیم و اسماعیل بود.

در هر صورت باید گفت این کشته شدن براى گوساله پرستان چون به فرمان خدا و در راه رضاى او قرار داشت، براى آنان بهتر از ماندن و زندگى بر خلاف رضاى پروردگار بود، و خداى عزیز کریم‏تر از آن است که مجرم را دو بار جریمه کند یکى اعدام او و دیگر سوزاندن به آتش دوزخ! با این کشته شدن که توبه‏اى بسیار سخت است براى آنان عفو حاصل شد و پس از عفو اهل بهشت شدند و قاتلان هم به پاداش اجراى فرمان خدا رسیدند، و در این داستان قاتل و مقتول به ثواب حق نائل گشته و به رضاى دوست رسیدند.

کشف الاسرار در ذیل آیه شریفه‏ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ‏ مطلبى عرفانى به این صورت دارد:

«از روى باطن این خطاب با جوانمردان طریقت است که نفس خود را به شمشیر مجاهدت سر برگیرید تا به ما رسد

وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا

و نگر تا نگوئى که این قتل نفس از روى مجاهدت آسان‏تر است از آن قتل که در بنى‏اسرائیل رفت، که آن قتل ایشان خودشان را یک بار بود و از آن پس همه آسانى و آرام بود، و این جوانمردان را هر ساعتى و هر لحظه قتلى است.

و عجب آن است که ایشان هر چند آسیب دهره‏ «7» بلا بیش بینند هر روز عاشق‏ترند و بر فتنه خویش چون پروانه شمع هر روز فتنه‏ترند «و به زبان حال با خداى مهربان خود گویند»

نور دلى ار چه جفت نارم دارى

تاج سرى ار چه خاکسارم دارى‏

چون دیده عزیزى ار چه خوارم دارى‏

شادم به تو گرچه سو گوارم داریچنان استى که هر ساعت به جان این عزیزان از درگاه عزت‏

برید حضرت به نعت الهام پِیغام میآرد که: اى جوانمرد آغاز این کار قتل است و آخر ناز، ظاهر هر سستى خطر است و باطن راز

«من احبنى قتلته و من قتلته فانادیته:»

آن که عاشقم باشد او را میکشم و هر کس را بکشم خودم دیه او هستم.

گر کشته دست را دیت دنیا راست‏

هر کشته عشق را دیت دیدار است‏ «8»

روح البیان بیانى لطیفتر از کشف الاسرار دارد، به نقل از تاویلات نجمید میگوید:

براى هر قومى گوسالهاى است که آن را به جاى خدا میپرستد: قومى گوساله مال و درهم و دنیا را میپرستند، و قومى گوساله شهوات را عبادت میکنند، و قومى گوساله مقام را پرستش مینمایند و قومى گوساله هواى نفس را که مبغوضترین گوسالهها نزد خدا است بندگى میکنند، خداوند به موساى قلب هر نیک بخت الهام میکند که بگوید:

اى قوم با معبود گرفتن گوساله به خود ستم ورزیدید پس به سوى بارئ خود بازگردید و توبه کنید یعنى با بریدن از ما سواى خدا به خدا رجوع کنید و این رجوع و توبه براى شما ممکن نیست مگر به قتل نفس‏ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ‏ که این قتل به کشتن هواى نفس است (هواى نفس که مجموعه خواسته‏هاى بى‏مهار و غیر منطقى و ضد حق است) هواست که حیات نفس دیو صفت است، به سبب هواست که فرعون ادعاى ربوبیت کرد، و بنى‏اسرائیل گوساله دست‏ساز سامرى را پرستیدند، و ابلیس از سجده بر آدم که فرمان خدا بود امتناع نمود و تکبرشان داد، بازگشت به خدا کنید با یارى خواستن بر قتل نفس که نهى آن از هواست، با یارى و کمک خدا نفس را بکشید، کشتن فرد در ظاهر براى همه کس چه مؤمن چه کافر آسان است، ولى قتل نفس در باطن و در عرصه معنویت کارى مشکل است که جز براى خواص از بندگان حق به شمشیر صدق و به نصرت حق میسر نیست، لذا مرتبه صدیقین که هواى نفس را از میان برداشته و با کشتن نفس حیوانى به نفس انسانى و نفس مطمئنه رسیده‏اند از مرتبه شهدا بالاتر قرار داده‏اند.

این پیامبر عظیم الشأن اسلام است که چون از غزوه‏اى برگشت فرمود:

«رجعنا من الجهاد الاصغر الى الجهاد الاکبر:» «9»

از جهاد کوچک‏تر به سوى جهاد بزرگ‏تر بازگشتیم‏

این قتل نفس که در حقیقت خاموش کردن شعله خطرناک و بنیان برانداز هواست به شمشیر صدق براى شما بهتر است زیرا به هر قتلى رفعت و درجه‏اى براى شما نزد خالق شماست و این شما هستید که با این کار به خدا تقرب پیدا مى‏کنید و او هم با توفیق دادن به شما براى توبه و رحمت بر شما به شما نزدیک مى‏شود.

چنان که فرموده:

«من تقرب الى شبراً تقربت الیه ذراعاً:» «10»

کسى که یک وجب به من نزدیک گردد من یک ذراع به او نزدیک مى‏شوم‏ «11»

پرتوى از قرآن از هر دو تفسیر گذشته استوارتر مطلب را توضیح داده: در ذیل آیه آورده: قاضى بیضاوى مى‏گوید: کمال توبه شما با از میان بردن و قطع شهوات‏ (نابجاست) چنان که گفته شده: کسى که نفس خود را معذب ندارد به نعمتش نرساند، و کسى که آن را نکشد زنده‏اش نمى‏گرداند.

عرفان پیشگان به حسب روشى که دارند اینگونه آیات را به عوالم معنوى و قواى نفسانى تفسیر یا تأویل مى‏نمایند، این آیات صریح، با نظرى که به هدایت عمومى دارد شایسته چنین تفسیرها بلکه تاویل‏ها نیست، گرچه تطبیق آیات بر قواى نفسانى که ظواهر طبیعى صورتى و مظهرى از آن است از قدرت و بلاغت قرآن بدور نیست ظهور موسى مانند عقل الهى فطرى است که با الهام و تأیید است خداوندى در کشور نفس طلوع نموده تا قوا و عواطف انسانى را از حکومت مستبد فرعون غضب و شهوت آزاد گرداند.

دیو غضب و شهوت، قواى منفعله نفس را در برابر دعوت عقل بسیج مى‏نماید و به حکم آیات توحیدى که عقل مى‏نمایاند تسلیم نمى‏گردد، نیروهاى حق‏جو به رهبرى عقل از کنار طوفانى‏هاى وهم و هواها و انگیزش آرزوها و وحشت‏ها مى‏گذرد و به ساحل امن سرپرستى عقل مى‏رسد.

مبادى شرانگیز و قواى مدافع آن محکوم و مغروق مى‏شوند، همان قواى پیرو عقل هم گاه بیگاه به یاد تن پرورى‏ها و لذات از هم قدمى کامل با عقل پیشرو سستى مى‏کنند و به عقب برمى‏گردند.

عقل ایمانى براى اتصال به مبدء اعلى و گرفتن دستور، از سرپرستى نفسیات و تدبیر قواى آن، چندى منصرف مى‏شود، مبدء و هم قوا را به میل طبیعى پرستش گوساله طلائى که مظهر شکم خوراکى و مال پرستى است مى‏کشاند و از عبادت و توجه به پرودگار غافل مى‏سازد، عقل کامل و مجهز به قوانین پس از چهل شبانه روز یا چهل سال براى نجات نفسیات برمى‏گردد این همان سیر من‏ الحق و الى‏الخلق است، اولین دستورش توبه و بازگشت و کشتن هواهاى نفسانى و از میان بردن جنبش‏هاى آن است. «12»

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- ابوالفتوح ج 1، ص 195.

(2)- ابوالفتوح رازى ج 1، ص 194.

(3)- تفسیر صافى ج 1، 133.

(4)- نورالثقلین ج 1، ص 68. حدیث 201- مجمع‏البیان ج 1، ص 218.

(5)- نورالثقلین ج 1، ص 68. حدیث 201- مجمع‏البیان ج 1، ص 218.

(6)- صافات 102- 106.

(7)- دهره: شمشیر دو دم کوچک یا داس تیز

(8)- کشف الاسرار ج 1 ص 197

(9)- فیض القدیر ج 3 ص 109.

(10)- بخارى باب توحید ح 6970.

(11)- روح البیان ج 1 ص 180.

(12)- پرتوى از قرآن 159